Қазақстандағы ұлттық ойындар: бос уақытта қандай ойын ойнауға болады?

Қазақтың ұлттық ойындары – ата-бабамыздан қалған рухани және мәдени мұра, көшпелі өмір салтының ерекшеліктерін көрсететін дәстүрлі құндылықтар. Бұл ойындар тек көңіл көтеру құралы ғана емес, сонымен бірге физикалық, ақыл-ой және рухани дамуға ықпал ететін тәрбиелік мәні зор құрал. Ұлттық ойындар адамның ептілігін, төзімділігін, батылдығын шыңдайды, сонымен қатар қоғамдағы ынтымақтастық пен бәсекелестік рухын дамытады. Мысалы, «Көкпар», «Аударыспақ», «Теңге ілу» ойындары шабандоздық пен күш-қайратты талап етсе, «Тоғызқұмалақ» ойыны логикалық ойлау қабілетін дамытады. «Қыз қуу» және басқа да ойындар жастар арасындағы қарым-қатынасты нығайтып, ұлттық дәстүрлерді дәріптейді. Қазақтың ұлттық ойындары – халықтың тарихи тәжірибесі мен өмір сүру философиясының көрінісі. Олар бүгінгі күнге дейін өз құндылығын жоғалтпай, ұрпақ тәрбиесінде маңызды рөл атқарып келеді. Лайқос ұлттық ойындардың бірнешеуін тізіп көрді.

Ханталапай

Ханталапай – қазақтың ұлттық ойындарының бірі, көбінесе балалар арасында кең тараған. Асықпен ойналатын бұл ойын балалардың ептілігін, жылдамдығын, реакциясын дамытуға бағытталған. Ханталапай ойынында басты мақсат – ортаға шашылған асықтарды жылдам жинау және көп асық иелену. Асықтар қаншалықты көп болса, ойын соншалықты қызықты болады. Асықтың санына байланысты ойыншылар саны әртүрлі болуы мүмкін. Әуелі қатысушылар шеңбер жасап отырады. Ойынды бастаушы немесе үлкен адам асықтарды ортаға шашып жібереді. Бұл әрекет «ханталапай» деп аталады. Асықтар шашылған сәтте ойыншылар асықтарды тез жинай бастайды. Әр бала жинаған асық санын санайды. Кім көп жинаса, сол жеңімпаз болады. Бір сөзбен айтқанда, ханталапай ойыны қарапайым, бірақ өте қызықты әрі балалардың физикалық және психикалық дамуына оң ықпал ететін ұлттық мұралардың бірі.

Омпы

Омпы – қазақтың ұлттық ойындарының бірі, ол көбінесе асықпен ойналады және балалардың ептілігін, дәлдігін дамытады. «Омпы» сөзі асықтың тік тұру қалпын білдіреді. Ойын ережесі бойынша асықтарды белгілі бір қашықтықтан лақтырады. Егер асық тік тұрып қалса, оны «омпы» деп атайды. Бұл – ойынның ең үлкен жетістігі. Әр ойыншы кезекпен асықтарды дәлдеп атады немесе белгілі бір қашықтықтан асықты лақтырады. Ойын барысында асықтың түсу қалпына қарай ұпай беріледі:

• Омпы (тік тұрған асық) – ең жоғары ұпай.
• Алшы – асықтың алшы жағы жоғары қараса, келесі жоғары ұпай.
• Бүк пен Шік – ұпайы төмен.

Ойынның мақсаты – көп ұпай жинау немесе қарсыласқа қарағанда асықты дәлдікпен атып түсіру. Аталған ойын дәлдік пен ептілікті дамытады. Баланың зейінін шоғырландыруға үйретеді. Ойыншылар арасында бәсекелестік рухын қалыптастырады. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетін дәріптейді.

Соқыр теке

Бұл ойында ойнаушылардың санына шек қойылмайды. Жиналған ойыншылар жүрелерінен дөңгеленіп отырады да, ойын жүргізушінің берген белгісі бойынша орындарынан атып тұруы керек. Сол кезде ең соңынан тұрған ойыншының көзін байлап, ортаға шығарады. Ал қалған ойыншылар әлгінде өздері отырған шеңберден тысқары шығып кетпеуге тиіс. Көзі орамалмен байланған «соқыр теке» осы шеңбер ішінде жүріп ойыншылардың кез келген біреуін ұстап алуға тырысады. Егер «соқыр теке» біреуді ұстап алса, оның кім екенін айтуы керек. Дұрыс тапса, ұсталған ойыншы «соқыр текенің» рөлін ойнайды.

Бұл ойынның екінші түрінде жиналған ойыншылар қол ұстасып шеңбердің бойына дөңгелене тұра қалады да, «соқыр текенің» көзін байлағаннан кейін орындарын я болмаса үстіндегі киімдерін ауыстырып алады. Көзі байланған «соқыр текені» ойын жүргізуші айналдырып-айналдырып ойыншылардың біреуін қарай қоя береді. Ойыншыға жеткен бетте үсті-басын сипалап қарап шыққан «соқыр теке» оның кім екенін табуға тиіс. Егер дұрыс таба алмаса, онда ортада тұрып, көптің ұйғаруымен өз өнерін көрсетеді. Ал кім екенін біліп қойған жағдайда екеуі орын алмасады.

Тоғыз құмалақ

Тоғызқұмалақ – қазақтың дәстүрлі ұлттық интеллектуалдық ойыны. Бұл ойын тоғыз қатар отаулардан, екі қазаннан және 162 құмалақтан тұрады. Ойынның басты мақсаты – қарсыласқа қарағанда қазаныңа көбірек құмалақ жинау. Әр ойыншының тоғыз отауы бар, әр отауда бастапқыда тоғыз құмалақтан орналастырылады. Логикалық ойлауды, математикалық қабілетті дамытатын бұл ойын «қойшылар шахматы» деп те аталады. Тоғызқұмалақ ЮНЕСКО-ның мәдени мұралар тізіміне енген және халықаралық деңгейде танылып келеді.

Ақсүйек

«Ақсүйек» ойынын балалар да, үлкендер де ойнайды. Жарық ай сәулесінің астында ойналатын «Ақсүйек» ерекше көңілді. Бұл ойын шапшаңдық пен айла-тәсілді қатар пайдалана білуге, батылдыққа, қараңғыда жер жағдайын бағдарлауға, жүйріктікке тәрбиелейтін ойын. Мұнда ойыншылар екі топқа бөлінеді. Екі бастаушы – ойынды жүргізушілер – «Ақсүйек» иелері. Ойын бастаушылар екі топты екі қапталға сапқа тұрғызады. Әдетте, топ бетін айға қаратып тұрады. Ақ сүйекті топтың ту сыртына қарай лақтырып жібереді. Сүйектің жерге түскен дыбысы іздеуге берілген белгі болып саналады. Көмбеде екі ойын басқарушы қалады да, екі топ іздеуге шығады. Ақ сүйекті тапқан ойыншы тезірек көмбеге жетіп, оны иесіне қайтаруға асығады. Ал басқа ойыншылар жолай одан сүйекті тартып алуға тырысады. Сүйек қолына тиген ойыншы: «Ақ сүйек менде» – деп айқайлауы шарт. Жолай сүйектен айырылып қалмауы үшін әркім оны өз жақтастарына лақтырып, амал-айла қолданады. Ақ сүйекті көмбеге бірінші жеткізген жақ жеңіп шығады.

Тақия тастау

Тақия тастау – қазақтың ұлттық балалар ойыны, көбіне ашық алаңда немесе кең жерде ойналады. Бұл ойын баланың зейінділігін, ептілігін және жылдамдығын дамытады, сондай-ақ балалардың бір-бірімен қарым-қатынасын нығайтады. Ойынға қатысушылар шеңбер жасап отырады. Жүргізуші тақияны алып, ойыншыларды айналып жүреді. Жүргізуші шеңберді айнала жүріп, байқатпай бір ойыншының артына тақияны тастайды. Егер ойыншы өз артынан тақияның тасталғанын байқаса, ол жүргізушіні қуып жетуі керек. Жетіп үлгерсе, жүргізуші шеңберге отырады, егер үлгермесе, ойыншы жүргізуші болады. Егер ойыншы тақияның тасталғанын байқамай қалса, шеңберді айнала қайта келіп, жүргізуші оны тақиямен ұрады (жеңіл түрде, ойын ережесі бойынша). Мұндай жағдайда ойыншы жаңа жүргізуші болады. Тақия тастау ойыны әдетте балалардың көңілін көтеріп, сергіту үшін ойналады. Бұл ойынды қазақ халқының ұжымдық тәрбие мен ойын арқылы дамуға бағытталған мәдениетінің бір көрінісі деуге болады.