Неліктен ашулану пайдалы

Неліктен ашу пайдалы? Біз одан қорқуға және оны басуға әбден әдеттенгенбіз, алайда психологтардың пайымдауынша, ашу – бұл психикалық денсаулық үшін негізгі сезім. Лайқос ашуды ішкі күйзеліссіз білдіруді қалай үйренуге болатыны туралы психотерапевт маманы Ольга Дубынинамен әңгімелесті.

Ашу дегеніміз не және ол не үшін керек

Ашу – бұл мінездің кемшілігі немесе әлсіздіктің көрінісі емес. Бұл қажеттіліктерімізді қанағаттандыруға немесе жеке шекараларды бұзатын қандай да бір тосқауылдарға деген ағзаның табиғи реакциясы.

Әуел баста ашу аман қалудың қызметін атқаратын еді: ежелгі адамның жыртқышпен сыпайы болуға мүмкіндігі болмады, бұл эмоция өмірді қорғауға көмектескен. Қазіргі заманғы әлемде механизм сол бұрынғы күйінде қалды. Біз ызаланған кезде бұл келесі белгіні білдіреді: демек, қандай да бір жайт дұрыс емес, «қалай болуы тиіс» пен «қалай болып жатыр» дегеннің арасындағы тепе-теңдік бұзылған. Бұл мезетте ағза бірден жұмылдырылады да, қанға адреналин мен кортизол шығарылады, жүрек соғуы жиілей түседі, бұлшықеттер ширығады, зейін күшейеді. Осылайша дене белгілі бір әрекетке дайындалады.

Дәл осы себептен ашу – жай ғана эмоция емес, бұл адамға қорғануға, қиындықтарды еңсеру мен мақсаттарға қол жеткізуге көмектесетін ішкі күш-қуаттың көзі болып келеді.

Қай уақытта ашу қауіпті бола түседі

Жалпы мәселе ашудың өзінде емес, біз оны басуға тырысқан кезде қандай жайтқа тап болатынымызда жатыр. Шығатын жолды таппаған кезде ол аутоагрессия – ызаға айналады да, ішке қарай бағытталады. Адам тұйықталып қалып, үнемі ішкі шиеленісті сезініп, ұйқысыздықтан азап шегеді немесе жылдам жеңілдеуді тамақтан, спирттік ішімдіктерден, темекіден немесе әлеуметтік желілердің таспасын ұдайы айналдырудан іздейді. Дегенмен осының барлығы – жеңілдеп қалудың иллюзиясы ғана, яғни, нағыз себебін шешпей, ішкі шиеленістен арылуға деген ұмтылыс.

Бұл неліктен болып жатады

Мұндай мінез-құлықтың түп-тамыры негізінен балалық шақта жатыр. Бізді жастайымыздан былай деп үйрететін: «ашуланба», «айқайлама», «жақсы бала бол». Бүлдіршін әділетсіздікке немесе қиыншылыққа тап болады, алайда оны сөзбен жеткізе алмайды да, қатып қалып, реакциясын басады.

Осы басып-жаншылған ашу сезімі ғайып болмайды – ол іште қалып қояды, әрі көпіршіген консерв құтысы секілді бірте-бірте толады. Уақыт өте келе ол мүлдем күтпеген және ең бір болмашы жағдайда «жарылады», не болмаса пассивті агрессияға кетеді, ал ол келеке, шағып алу, реніш немесе өсек арқылы көрініс табады.

Ересек адам бейсаналы түрде ескі сезімдерін жаңа адамдарға – әріптестер, серіктестер, балаларға аударуы әбден мүмкін, әрі шынайы оқиғаға емес, ескі, айтылмаған ауырсыну сезіміне реакция беруі ықтимал.

Неге ашуланғанда алкоголь немесе темекіге қол созамыз

Адам ашуды жеңе білмесе, дене ширыққан күйінде қалып қояды – демек, адреналин мен кортизол деңгейі жоғарылайды, бұлшықеттер тырыстырылады, тыныс алу қиындайды. Мұндай жай-күй босаңсуды талап етеді, алайда эмоцияларды сауатты түрде білдіру дағдысы болмаса, онда ми жеңілдеудің жылдам және қолжетімді құралын іздейді.

Осылайша ішімдік секілді жаман әдеттер пайда болады. Бұл арзан дофамин, әрі босаңсу иллюзиясын тудыратын қысқа мерзімді марапат. Дегенмен биохимиялық деңгейде бұл тәсілдер ішкі шиеленісті мүлдем босатпайды – адреналин қанның ішінде қалады, ал ішкі тынышсыздық тек күшейе түседі. Уақыт өте келе адам бәрі бақылауда деген сезімді қайтару мақсатында темекі мен алкогольдің мөлшерін арттыра бастайды, алайда оның орнына денеге зақым келтіреді және күйзелісті күшейтеді. Ми «күйзеліс – алкоголь – темекі» байланысын есте сақтайды да, әрбір эмоциялық шиеленіс кезінде оны автоматты түрде іске қосады.

«Күйзеліс – алкоголь – темекі» байланысы қалыптасып қойса

Бұрынғы реакцияларды бірте-бірте жаңа түрлеріне алмастырып көріңіз. Алкогольге деген құмарлық кезінде суды аз-аздан ұрттап ішіңіз, тыныс алуға көңіл бөліңіз, назарыңызды басқа нәрсеге аударыңыз. Қолыңыз темекіге қарай созылса, бірнеше терең дем алыңыз да, қысқа медитацияны қосыңыз немесе жай ғана сыртқа, таза ауаға шығыңыз. Егер сіз әзірге әдетіңізбен біржолата қоштасуға дайын болмасаңыз, кем дегенде, күнделікті шегетін темекінің санын азайту немесе хиттерлерге өту мүмкіндігін қарастырып көріңіз. Олар құрамында Менделеев кестесінің тұтас дерлік элементтері бар түтін мен канцерогендердің түзілуіне жол бермейді.

Қолыңыз телефонға созылған кезде физикалық белсенділікті қосып көріңіз. Асықпай серуендеу, йога немесе күштік жаттығулар шынайы жеңілдік сезімін беріп қана қоймай, сонымен бірге табиғи қуаныш гормондары – эндорфиндерді өндіреді. Дегенмен мына бір жайтты қаперіңізден шығармаңыз: өзіңіз үшін істей алатын ең жақсы нәрсе – жаман әдеттерден біржолата бас тарту. Ал одан да жақсысы, оларға ешқашан жоламау екені сөзсіз.

Ашуды қауіпсіз білдірудің жолы

• Эмоцияларыңыз шарықтау шегіне жеткенде ең маңызды жайт – тұйықталып қалмай, өзіңізге іште болып жатқан алай-дүлейді білдіруге мүмкіндік беру. Осы үдеріс вербализация деп аталады – бұл сезімдеріңізді басудың орнына немесе импульсивті әрекет етуден гөрі олар жайында жай ғана сөйлесе білу қабілеті. Кей кездері келесіні әшейін дауыстап айтудың өзі жеткілікті: «Мен әділетсіздікті сезіп отырмын, сондықтан ашулымын», «Осылай болғаны үшін өкінемін». Бұл қарапайым әрекет ішкі шиеленістің деңгейін төмендетеді және жағдайды қайта бақылауға алуға көмектеседі.
• Егер қасыңызда сөйлесуге болатын адам болмаса, эмоциялар күнделігін жүргізген пайдалы – ол классикалық немесе заманауи форматта болуы мүмкін. Бүгінде бұл қойын дәптер емес, ал, мысалы, Telegram-дағы бейнежазбалар күнделігі түрінде бола алады, әрі ол жерде сіз сезімдеріңіз бен бақылауларыңыз жайындағы қысқа әңгімелерді жазып отырасыз. Эмоциялар туралы тұрақты түрде әңгімелеу сіздің нақты қандай жайттар бойынша уайымдайтыныңызды жақсырақ ұғынуға септігін тигізіп, эмоциялық бұзылыс қаупін төмендетеді.
• Кейде эмоциялар сөз арқылы емес, дене арқылы шығуды талап етеді. Мұндай жағдайларда қарапайым «Ашуланшақ бала» жаттығуы көмекке келеді: әуе шарларын үрлеп, іштегі ашу-ызаны деммен бірге сыртқа шығарып жатырмын деп елестетіңіз. Мұны ойын түрінде жасауға болады – баламен, жұппен, тіпті, әріптестеріңізбен байқап көріңіз.
• Ең ақыры, күлкі мен әзіл-оспақ – эмоциялық тепе-теңдікті қалпына келтірудің әмбебап құралы. Күлкі тура босаңсу техникалары іспетті мидың дәл сол аймақтарын белсендіре түседі, картизол деңгейін кемітеді және жағдайға басқа қырынан қарауға көмектеседі.

Қорытынды

Өзіңіздің ашуыңызды қабылдап, оны ұнатқаныңыз абзал. Бұл сіздің ішкі дабыл беру жүйеңіз болып отыр.

Егер одан қорқып емес, оны тыңдай білуді үйренсеңіз, ол бүлдіруші күшінен айырылып, сіздің ресурсыңызға айналады: күш-қуат, ой айқындылығы мен өзіңізге деген құрмет сезімін береді.